Biskup Jan Lubrański (1456-1520) dzięki swoim rozległym zainteresowaniom humanistycznym podejmował szereg inicjatyw, które przyczyniły się do rozwoju kultury i nauki, zwłaszcza w Wielkopolsce. Czynnie zaangażowany w politykę państwową oraz troszcząc się o sprawy diecezji, prowadził z rozmachem działalność fundacyjną, której zwieńczeniem było założenie w 1518 r. Akademii Poznańskiej.
Pochodzący z Kujaw Jan Lubrański (1456-1520) był synem Lamberta (Ruperta) – notariusza w krakowskim konsystorzu, który porzuciwszy drogę kariery duchownej pojął za żonę Barbarę z Kosowa.
Lambert pozostawił jeszcze czterech synów: Bernarda kanonika kilku kapituł, Mikołaja Gardzinę wojewodę kaliskiego i poznańskiego, Marcina i Piotra, o działalności których nie mamy jednak żadnych bliższych informacji.
Pierwszy, uchwytny źródłowo etap edukacji Jan rozpoczął w 1472 roku, zapisując się na Uniwersytet Krakowski. Kilka lat później został magistrem sztuk wyzwolonych i wyruszył na studia do Bolonii oraz Rzymu, które zostały zwieńczone doktoratem dekretów. Uzyskał więc gruntowne wykształcenie, które znalazło odbicie w jego szerokich zainteresowaniach.
Po powrocie do kraju przebieg kariery i późniejszą pozycję zawdzięczał w głównej mierze swemu stryjowi Grzegorzowi, sprawującemu urząd podkanclerzego w czasach panowania Kazimierza IV Jagiellończyka. Przy jego pomocy trafił do królewskiej kancelarii, w której pełnił funkcję notariusza, a następnie sekretarza. Obejmował także kanonie kapituł: gnieźnieńskiej, krakowskiej, poznańskiej i włocławskiej oraz zyskiwał inne liczne beneficja. W 1497 roku dzięki poparciu króla Jana Olbrachta został wprowadzony na biskupstwo płockie. Zrezygnował z pełnionej godności, gdy w 1498 roku kapituła poznańska obrała go biskupem rodzimej diecezji. Uroczysty wjazd do jej stolicy odbył się 24 stycznia 1499 roku.
Zaangażowany i czynny w polityce państwowej Jan posłował m.in. do Budy celem odnowienia przymierza z Władysławem Jagiellończykiem, brał udział w pertraktacjach z Państwem Krzyżackim w roku 1512, trzy lata później towarzyszył królowi Zygmuntowi I podczas zjazdu wiedeńskiego. Jak wskazał Antoni Gąsiorowski, Jan wraz z bratem Mikołajem Gardziną był ,,zaufanym człowiekiem króla w Wielkopolsce”.
Biskup czynił również starania o podniesienie dyscypliny pośród miejscowego kleru oraz poziomu jego wykształcenia. W trosce o sprawne funkcjonowanie diecezji zorganizował 7 synodów, ujął również w karb finanse biskupstwa. Uzyskał prawa miejskie dla Dolska i Ciążenia. Około 1518 roku założył szkołę ponadkatedralną, zwaną Akademią Poznańską. Wraz ze swym bratem Mikołajem Gardziną sprowadził do Kazimierza Biskupiego bernardynów i działał na rzecz ożywienia w Wielkopolsce kultu Pięciu Braci Męczenników.
Z dużą energią prowadził prace modernizacyjne na Ostrowie Tumskim. Dzięki jego staraniom wyspa została otoczona murem z wieżami i basztami, wyposażono ją w wodociągi oraz wybrukowano ulice. Z jego inicjatywy odbył się remont katedry i pałacu biskupiego, którego dwie sale ozdobiono ściennymi malowidłami, przedstawiającymi poczty władców polskich oraz biskupów poznańskich. Wykonał je malarz Stanisław Skórka, któremu przypisuje się również ołtarz fundowany przez Lubrańskiego do kościoła bernardynów w Kazimierzu Biskupim, którego zachowana we fragmencie kwatera główna znajduje się do dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.
Wiadomo, że biskup Lubrański posiadał jeden z najbardziej okazałych księgozbiorów, który po jego śmierci przeszedł w ręce kapituły. Dziś zidentyfikowano zaledwie kilka woluminów pochodzących z jego biblioteki.
Lubrańscy posługiwali się herbem Godzięba, który przedstawia w polu tarczy zieloną sosnę o trzech rosochach i pięciu korzeniach. Wedle legendy herb, którego godło stanowi owe drzewo, został nadany przez króla rycerzowi, który straciwszy broń w walce z Morawianami, pochwycił sosnę i dzięki niej pokonał swoich przeciwników.
Sam Lubrański indywidualizował swój herb udostojniając go oznakami sprawowanej godności kościelnej – biskupią infułą i pastorałem.
W związku z prowadzoną z rozmachem działalnością fundacyjną do dziś zachowało się stosunkowo sporo przykładów jego zastosowania. Obiekty będące nośnikami herbów różnią się jednak od siebie znacznie poziomem wykonania. Same herby sporządzane były często bez dbałości o przestrzeganie prawideł sztuki heraldycznej.
Kamienne detale, które oglądać można w przestrzeni Ostrowa Tumskiego (Psałteria, dawna Akademia) oraz w kościołach w Kazimierzu Biskupim i rodzinnym Lubrańcu świadczą o niezbyt wysokich wymaganiach stawianych przez fundatora niektórym z wykonawców, co w odniesieniu do pozostałych realizacji powstałych dzięki jego inicjatywie poświadcza korzystanie z usług zarówno prowincjonalnych, jak i renomowanych warsztatów. Do pierwszorzędnych realizacji zaliczyć należy nagrobki upamiętniające krewnych: brata Bernarda oraz Feliksa Paniewskiego, które zostały zamówione w norymberskiej pracowni odlewniczej rodziny Vischerów.
Jan Lubrański zmarł w nocy z 22 na 23 maja 1520 roku w pałacu biskupim w Buku. Pochowano go 3 czerwca w poznańskiej katedrze. Do dziś oglądać można w niej nagrobek wystawiony przez jego następcę Piotra Tomickiego.
Za sprawą podejmowanych za życia aktywności w pamięci potomnych zapisał się przede wszystkim jako znakomity rządca diecezji, mecenas sztuki oraz bibliofil.
Nigdy nie postąpił na wyższe biskupstwo, co w połączeniu z aktywną działalnością modernizacyjną prowadzoną na rzecz diecezji zdaje się świadczyć, że bardziej niż politykiem, starał się być raczej pasterzem.
Error
Biskup Jan Lubrański i Akademia Lubrańskiego
W zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu znajduje się obraz Jana Matejki z 1886 roku, ukazujący moment fundacji przez biskupa Jana Lubrańskiego Akademii. Na pierwszym planie, wśród duchownych i świeckich, siedzi na tronie założyciel szkoły, wręczający profesorom utworzonej przez siebie Akademii akt fundacyjny.
Jan Lubrański edukację podjął na uniwersytecie w Krakowie, gdzie w 1478 roku otrzymał tytuł magistra sztuk wyzwolonych. Następnie kształcił się w Bolonii (1478-1480) i w Rzymie (1480-1484). Po uzyskaniu doktoratu z zakresu dekretów powrócił w 1485 r. do Polski, gdzie rozpoczął karierę kościelną i polityczną. Wykorzystując swoje talenty organizacyjne przyczynił się do znacznego rozwoju Ostrowa Tumskiego i diecezji.
Postać Jana Lubrańskiego, jednego z najaktywniejszych biskupów początku XVI w., humanisty, dyplomaty, miała znaczący wpływ na rozwój kultury i nauki Poznania oraz Wielkopolski. Był człowiekiem renesansu, wykształconym na włoskich uniwersytetach. Zwieńczeniem działalności Lubrańskiego było założenie w 1518 r. Akademii Poznańskiej – pierwszej w Poznaniu szkoły ponadkatedralnej, nazwanej później jego imieniem.
W zamyśle fundatora miała ona zapewnić „lepsze przygotowanie kandydatów do stanu duchownego” oraz umożliwić „spragnionej wiedzy młodzieży polskiej naukę w kraju”. W roku 1518 biskup Jan Lubrański uzyskał przywilej od króla Zygmunta I Starego na wykupienie koronnych dóbr stawiszyńskich, z których dochody miały zostać przeznaczone na utrzymanie szkoły. Jej siedzibą stał się czteroskrzydłowy budynek z wewnętrznym dziedzińcem, wybudowany w latach 1518-1530. Renesansowy gmach wzniesiono z cegły, wykorzystując odcinek muru otaczającego Ostrów Tumski.
Biskup fundator zmarł nagle, w nocy z 22 na 23 maja 1520 r. w Buku, z tego powodu nie znamy dziś aktu fundacyjnego ani statutu szkoły.
Akademia Lubrańskiego była instytucją kościelną podlegającą zarządowi i nadzorowi kapituły katedralnej. W aktach kapitulnych zwano ją powszechnie kolegium, nazwa „akademia” pojawiła się dopiero w 1533 r. Nie była ona uniwersytetem w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, gdyż mimo prowadzenia wyższego kursu teologii nigdy nie miała prawa nadawania stopni naukowych. Była pierwszą na ziemiach polskich, w początkowym okresie istnienia, szkołą nowego typu, zaliczaną do tzw. szkół renesansowych, powstających i działających w pierwszej połowie XVI stulecia. W Akademii Lubrańskiego istniało pięć katedr: matematyki i astronomii, retoryki i dialektyki, poezji, gramatyki oraz teologii.
Początkowy czas działalności szkoły (1519-1535) zwany jest złotym okresem w dziejach jej funkcjonowania. Dzięki zaangażowaniu protektorów-biskupów, udało się sprowadzić do Poznania w 1529 r. młodego i ambitnego profesora z Lipska, Krzysztofa Hegendorfera, który położył podwaliny pod program akademii. Tworzył nowe podręczniki wzorowane na pracach Erazma z Rotterdamu. Propagował naukę retoryki i gramatyki. Był sympatykiem reformacji.
„Złoty okres” Akademii skończył się wraz z przybyciem do Poznania wykładowcy prawa Grzegorza z Szamotuł. W 1533 r. objął on stanowisko rektora. Szamotulczyk był zagorzałym scholastykiem, z niechęcią podchodził do wszelkich nowości. Na skutek konfliktu rektora z Krzysztofem Hegendorferem, drugi z nich opuścił Poznań. Wraz z jego odejściem zakończył się okres świetności szkoły, nowi nauczyciele nie dorównywali swymi umiejętnościami poprzednikowi.
Do przywrócenia szkole jej dawnej renomy przyczynił się biskup poznański Andrzej Czarnkowski (1533-1562). Sprowadził zdolnych, dobrze wykształconych profesorów, jak bracia Herbestowie oraz Grzegorz z Sambora. Nastąpiło odrodzenie studium humanistycznego. W latach 1562-1571 Akademia, była jedną z większych szkół w Rzeczpospolitej. Drugi etap rozkwitu nie trwał długo – zaledwie 10 lat. Zakończył się wraz z odejściem braci Herbestów i konkurencją ze strony, powstałego w Poznaniu w 1573 roku, kolegium jezuickiego.
W 1609 r. uczelnia wsparta przez biskupa włocławskiego Jan Rozdrażewskiego wznowiła swoją działalność na przełomie lat 1613/1614. W 1619 roku Akademia otrzymała nowy statut określający jej strukturę wewnętrzną. Szkoła nadal pozostawała pod opieką biskupa poznańskiego, ale Uniwersytet Jagielloński (przy akceptacji kapituły) powoływał profesorów.
Szkołę zlikwidowano jesienią w 1780 r., jej majątek, bibliotekę oraz uczniów przeniesiono do gmachu byłego kolegium jezuickiego – nowej Akademii Wielkopolskiej powołanej przez Komisję Edukacji Narodowej.
Akademia Lubrańskiego pełniła bardzo ważną rolę w dziejach Wielkopolski. Dzięki szczególnemu programowi edukacyjnemu i wychowawczemu przyczyniła się do wykształcenia licznej młodzieży, głównie z Wielkopolski. W okresie 260 lat istnienia w Akademii nauki pobierało wielu przedstawicieli wielkopolskiej szlachty, mieszczaństwa, a także młodzieży chłopskiej. Wśród jej uczniów odnajdujemy kilku słynnych absolwentów:
- Józef Struś(1510-1568) – poznański lekarz, stał się szczególnie znany za sprawą badań nad układem krążenia, pracą serca oraz przemianami metabolicznymi. Ponadto zastosował w praktyce ideę wykrywacza kłamstw na podstawie badania pulsu. Był lekarzem Zygmunta Augusta, dwukrotnie obrany burmistrzem miasta Poznania.
- Klemens Janicki(1516-1543) to jeden z najwybitniejszych poetów polskiego renesansu piszący wyłącznie po łacinie. Wprowadził do literatury polskiej elegię – utwór liryczny o nastroju żałobnym. Nawiązywał do twórczości rzymskiego poety Owidiusza.
- Do grona studentów Akademii Lubrańskiego należał również kompozytor Wacław z Szamotuł(ok. 1524- ok. 1560).
- Uczyli się tutaj również m.in. Krzysztof Opaliński(wojewoda poznański) oraz jego brat Łukasz Opaliński (marszałek nadworny koronny).
- W końcowym okresie istnienia, do szkoły uczęszczał Jan Śniadecki(1756-1830), polski astronom, matematyk, geograf i filozof.
Ufundowana przez biskupa poznańska Akademia to bardzo ważna część tradycji historycznej i naukowej Poznania. Dziś poprzez swoje działania nawiązuje do niej ,,spadkobierca” siedziby Akademii Lubrańskiego – Muzeum Archidiecezjalne. Poprzez swą działalność kulturalną, naukową, edukacyjną i wydawniczą przyczynia się do szerzenia humanistycznych wartości oraz pełni istotną rolę w życiu społeczności lokalnej.
